کد مطلب:234767 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:258
خاکساری و تواضع
امام رضا علیه السلام فرموده است: «[علة الصلاة أنها] قیام بین یدی الجبار بالذل و المسكنة و الخضوع و الاعتراف؛ [1] .
[علت وجوب نماز] ایستادن در پیشگاه خداوند در نهایت خضوع و تواضع و اعتراف به گناهان است».
نیایش به درگاه خداوند توانا، راز و نیازی است كه بنده ی خاكسار، با معبود و آفریدگار خود می نماید. در خلوت و تنهایی با تمركز فكر، توجه خود را به سوی مبدأ و آفریننده ی موجودات - كه ملجأ و پناهگاه دل شكستگان است - معطوف می دارد و با خشوع و فروتنی، درماندگی، ناتوانی و پریشان حالی خود را به آستان
[ صفحه 49]
الوهیتش عرضه می دارد و با ستایش ذات پاك خداوندی اش، كوچكی و حقارت خود را بیان می كند و از پیشگاه مقدسش عفو گناهان خود و شمول رحمت و عنایت بی پایان او را مسألت می نماید.
برای ادای بندگی و عرض حاجت، بهترین چیز این است كه شخص با افتادگی و حالت عجز، دست به توسل به سوی خالق گشوده و نماز به جای آورد.
حلاوت و شیرینی عبادت «تواضع و فروتنی» است و بی آن، نماز لذتی نخواهد داشت.
روزی حضرت رسول به اصحاب خود فرموده: «چرا من حلاوت عبادت را در شما نمی بینم؟» عرض كردند: حلاوت عبادت چه چیز است؟ فرمود: «تواضع». [2] .
و در خبر وارد شده است كه خداوند فرمود:
«ای موسی! چون مرا یاد كنی، یاد كن در حالی كه اعضای تو مضطرب و لرزان باشد و در وقت یاد من خاشع و باوقار و اطمینان باش... و چون در خصوص من بایستی، بایست مانند بنده ی ذلیل و مناجات كن با من با دل ترسناك و زبانی راستگو» و در بعضی احادیث قدسی وارد شده است كه خدای تعالی فرمود: «من نماز هر نمازكننده را قبول نمی كنم؛ بلكه نماز كسی را قبول می كنم كه از
[ صفحه 50]
برای عظمت من فروتنی كند و بر من سركشی نكند». [3] .
در كوی دوست شوكت شاهی نمی خرند
اقرار بندگی كن و دعوی چاكری
نماز، نمایش خضوع و فروتنی انسان در برابر قادر مطلق است.
نماز، نشان بندگی و حقارت انسان در برابر خدا است.
نماز، تسلیم عملی با تمام جوارح و اركان است.
نماز، بهترین حالت برای اثبات ناتوانی و ضعف آدمی در مقابل خدا است.
نماز، آیین تواضع، خشوع، بی پیرایگی، صداقت، یكرنگی و تعبد است.
نماز، بیانگر خوف و خشیت بنده، از ارباب و آقای خود است.
نمازگزار در گام اول خود را از تمام پلیدی های ظاهری و باطنی پاك می كند. وضو می گیرد و لباسی طاهر می پوشد. اذان می گوید و اعلام حضور و آمادگی می كند. آن گاه نماز می خواند و با قلبی شكسته و چشمی گریان شروع به ستایش ثنای محبوب خود می كند. سپس در برابر سلطان هستی، سر خم می كند و به ركوع می رود. آن گاه از ركوع سر برمی دارد و به سجده می رود. پیشانی را بر خاك می گذارد و با تمام اركان و اعضای بدن خود، به زمین
[ صفحه 51]
می افتد. این زیباترین و گویاترین حالت بندگی و فروتنی است كه تنها در نماز مشاهده می شود و این بهترین وسیله ای است برای صعود و ترقی انسان و پرواز او به سوی روضه ی رضوان.
آری چه نیكو گفته است امام هشتم كه «نماز، ایستادن در پیشگاه خداوند، در نهایت خضوع و تواضع است».
جان فشانی بكن ار می طلبی جانان را
كس به جانان نرسد تا نفشاند جان را
روی بر خاك بنه تا كه به افلاك رسی
سر بده تا نگری، سروری دوران را
توضیح ضروری آن كه فرهنگ نویسان عرب، «عبادت» را به معنای خضوع و تذلل گرفته اند. و این تعاریف، تأیید كننده ی فرموده ی حضرت رضا علیه السلام است: 1 - صاحب لسان العرب می نویسد: «اصل العبودیة، الخضوع و التذلل».
2 - راغب در مفردات می نویسد: «العبودیة اظهار التذلل و العبادة و ابلغ منها، لأنها غایة التذلل».
3 - صاحب قاموس می نویسد: «العبادة الطاعة». [4] .
نتیجه آن كه عبادت، خضوع شدید و فوق العاده ای است كه از
[ صفحه 52]
احساس عظمت معبود سرچشمه می گیرد، عظمتی كه علت آن برای عبادت كننده معلوم است و آن سلطه الهی و خدا بودن او است. پیشوایان معصوم علیهم السلام، بهترین حالت های تواضع و فروتنی را در نماز داشته اند.
از حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام رسیده كه در هنگام نماز، صدای آه و ناله اش از مسافت یك میل شنیده می شد و در نماز، سینه اش همچون دیگ جوشان، صدا می كرد. [5] .
رسول خدا صلی الله علیه و آله، هرگاه به نماز می ایستاد، صورت مباركش از خوف خداوند متعال تغییر می كرد و دگرگون می شد. [6] .
هم چنین پیامبر صلی الله علیه و آله هر وقت به نماز می ایستاد، گویا جامه ای پهن شده بر روی زمین بود. [7] .
امیرالمؤمنین علیه السلام آن گاه كه شروع به وضو می كرد، از ترس خدا رنگ رخسارش تغییر می كرد و چون وقت نماز می شد، رعشه بر اندام آن حضرت می افتاد و رنگش دگرگون می گشت. [8] .
حضرت فاطمه علیهاالسلام در هنگام نماز، از ترس خدا به نفس نفس
[ صفحه 53]
می افتاد. [9] .
امام حسن آن گاه كه از وضو فارغ می شد، رنگ رخسارش تغییر می كرد. آن حضرت درباره ی علت این امر، می فرمود: «آن كس كه می خواهد بر صاحب عرش در آید، سزاوار است كه رنگ چهره اش تغییر كند».
چنین حالت، برای امام سجاد علیه السلام نیز اتفاق می افتاد، آن حضرت می فرمود: «آیا می دانید كه در پیشگاه چه كسی می خواهم بایستم». [10] .
هم چنین آمده است كه امام زین العابدین علیه السلام وقتی به نماز می ایستاد، رنگ صورتش تغییر می كرد و مانند یك بنده ی ذلیل در برابر خدا می ایستاد. اعضای بدنش می لرزید، رنگ چهره اش زرد می شد، و مانند درخت خرما، رعشه بر اندام مباركش می افتاد». [11] .
آن حضرت، زمانی كه سر به سجده می نهاد، تا عرق از سر و رویش جاری نمی شد، سر از سجده برنمی داشت. [12] .
امام باقر و امام صادق علیهماالسلام چون به نماز می ایستادند، رنگ
[ صفحه 54]
صورتشان گاهی قرمز می شد و گاهی زرد می گشت. [13] .
یكی از معصومین علیهم السلام پیرامون «حق نماز» می فرماید: «حق نماز این است كه بدانی، آن هجرتی است به سوی خداوند - عزوجل - و تو در حال نماز، در مقابل خداوند گران قدر و شكوهمند ایستاده ای موقعی كه این را دانستی، در جایگاه بنده ی خوار، كوچك، مشتاق، نگران، امیدوار، ترسان و بیچاره ای قرار خواهی گرفت كه آن در برابرش ایستاده ای، بزرگ و با آرامش و هیبت دانسته، عظمت او را پاس می داری». [14] .
برخیز تا به عهد امانت وفا كنیم
تقصیرهای رفته به خدمت قضا كنیم
بی مغز بود سر كه نهادیم پیش خلق
دیگر فروتنی به در كبریا كنیم
پیراهن خلاف به دست مراجعت
یكتا كنیم و پشت عبادت دو تا كینم
چون برترین مقام ملك، دون قدر ماست
چندین به دست دیو، زبونی چرا كنیم؟
(سعدی شیرازی)
[ صفحه 55]
[علت وجوب نماز] ایستادن در پیشگاه خداوند در نهایت خضوع و تواضع و اعتراف به گناهان است».
نیایش به درگاه خداوند توانا، راز و نیازی است كه بنده ی خاكسار، با معبود و آفریدگار خود می نماید. در خلوت و تنهایی با تمركز فكر، توجه خود را به سوی مبدأ و آفریننده ی موجودات - كه ملجأ و پناهگاه دل شكستگان است - معطوف می دارد و با خشوع و فروتنی، درماندگی، ناتوانی و پریشان حالی خود را به آستان
[ صفحه 49]
الوهیتش عرضه می دارد و با ستایش ذات پاك خداوندی اش، كوچكی و حقارت خود را بیان می كند و از پیشگاه مقدسش عفو گناهان خود و شمول رحمت و عنایت بی پایان او را مسألت می نماید.
برای ادای بندگی و عرض حاجت، بهترین چیز این است كه شخص با افتادگی و حالت عجز، دست به توسل به سوی خالق گشوده و نماز به جای آورد.
حلاوت و شیرینی عبادت «تواضع و فروتنی» است و بی آن، نماز لذتی نخواهد داشت.
روزی حضرت رسول به اصحاب خود فرموده: «چرا من حلاوت عبادت را در شما نمی بینم؟» عرض كردند: حلاوت عبادت چه چیز است؟ فرمود: «تواضع». [2] .
و در خبر وارد شده است كه خداوند فرمود:
«ای موسی! چون مرا یاد كنی، یاد كن در حالی كه اعضای تو مضطرب و لرزان باشد و در وقت یاد من خاشع و باوقار و اطمینان باش... و چون در خصوص من بایستی، بایست مانند بنده ی ذلیل و مناجات كن با من با دل ترسناك و زبانی راستگو» و در بعضی احادیث قدسی وارد شده است كه خدای تعالی فرمود: «من نماز هر نمازكننده را قبول نمی كنم؛ بلكه نماز كسی را قبول می كنم كه از
[ صفحه 50]
برای عظمت من فروتنی كند و بر من سركشی نكند». [3] .
در كوی دوست شوكت شاهی نمی خرند
اقرار بندگی كن و دعوی چاكری
نماز، نمایش خضوع و فروتنی انسان در برابر قادر مطلق است.
نماز، نشان بندگی و حقارت انسان در برابر خدا است.
نماز، تسلیم عملی با تمام جوارح و اركان است.
نماز، بهترین حالت برای اثبات ناتوانی و ضعف آدمی در مقابل خدا است.
نماز، آیین تواضع، خشوع، بی پیرایگی، صداقت، یكرنگی و تعبد است.
نماز، بیانگر خوف و خشیت بنده، از ارباب و آقای خود است.
نمازگزار در گام اول خود را از تمام پلیدی های ظاهری و باطنی پاك می كند. وضو می گیرد و لباسی طاهر می پوشد. اذان می گوید و اعلام حضور و آمادگی می كند. آن گاه نماز می خواند و با قلبی شكسته و چشمی گریان شروع به ستایش ثنای محبوب خود می كند. سپس در برابر سلطان هستی، سر خم می كند و به ركوع می رود. آن گاه از ركوع سر برمی دارد و به سجده می رود. پیشانی را بر خاك می گذارد و با تمام اركان و اعضای بدن خود، به زمین
[ صفحه 51]
می افتد. این زیباترین و گویاترین حالت بندگی و فروتنی است كه تنها در نماز مشاهده می شود و این بهترین وسیله ای است برای صعود و ترقی انسان و پرواز او به سوی روضه ی رضوان.
آری چه نیكو گفته است امام هشتم كه «نماز، ایستادن در پیشگاه خداوند، در نهایت خضوع و تواضع است».
جان فشانی بكن ار می طلبی جانان را
كس به جانان نرسد تا نفشاند جان را
روی بر خاك بنه تا كه به افلاك رسی
سر بده تا نگری، سروری دوران را
توضیح ضروری آن كه فرهنگ نویسان عرب، «عبادت» را به معنای خضوع و تذلل گرفته اند. و این تعاریف، تأیید كننده ی فرموده ی حضرت رضا علیه السلام است: 1 - صاحب لسان العرب می نویسد: «اصل العبودیة، الخضوع و التذلل».
2 - راغب در مفردات می نویسد: «العبودیة اظهار التذلل و العبادة و ابلغ منها، لأنها غایة التذلل».
3 - صاحب قاموس می نویسد: «العبادة الطاعة». [4] .
نتیجه آن كه عبادت، خضوع شدید و فوق العاده ای است كه از
[ صفحه 52]
احساس عظمت معبود سرچشمه می گیرد، عظمتی كه علت آن برای عبادت كننده معلوم است و آن سلطه الهی و خدا بودن او است. پیشوایان معصوم علیهم السلام، بهترین حالت های تواضع و فروتنی را در نماز داشته اند.
از حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام رسیده كه در هنگام نماز، صدای آه و ناله اش از مسافت یك میل شنیده می شد و در نماز، سینه اش همچون دیگ جوشان، صدا می كرد. [5] .
رسول خدا صلی الله علیه و آله، هرگاه به نماز می ایستاد، صورت مباركش از خوف خداوند متعال تغییر می كرد و دگرگون می شد. [6] .
هم چنین پیامبر صلی الله علیه و آله هر وقت به نماز می ایستاد، گویا جامه ای پهن شده بر روی زمین بود. [7] .
امیرالمؤمنین علیه السلام آن گاه كه شروع به وضو می كرد، از ترس خدا رنگ رخسارش تغییر می كرد و چون وقت نماز می شد، رعشه بر اندام آن حضرت می افتاد و رنگش دگرگون می گشت. [8] .
حضرت فاطمه علیهاالسلام در هنگام نماز، از ترس خدا به نفس نفس
[ صفحه 53]
می افتاد. [9] .
امام حسن آن گاه كه از وضو فارغ می شد، رنگ رخسارش تغییر می كرد. آن حضرت درباره ی علت این امر، می فرمود: «آن كس كه می خواهد بر صاحب عرش در آید، سزاوار است كه رنگ چهره اش تغییر كند».
چنین حالت، برای امام سجاد علیه السلام نیز اتفاق می افتاد، آن حضرت می فرمود: «آیا می دانید كه در پیشگاه چه كسی می خواهم بایستم». [10] .
هم چنین آمده است كه امام زین العابدین علیه السلام وقتی به نماز می ایستاد، رنگ صورتش تغییر می كرد و مانند یك بنده ی ذلیل در برابر خدا می ایستاد. اعضای بدنش می لرزید، رنگ چهره اش زرد می شد، و مانند درخت خرما، رعشه بر اندام مباركش می افتاد». [11] .
آن حضرت، زمانی كه سر به سجده می نهاد، تا عرق از سر و رویش جاری نمی شد، سر از سجده برنمی داشت. [12] .
امام باقر و امام صادق علیهماالسلام چون به نماز می ایستادند، رنگ
[ صفحه 54]
صورتشان گاهی قرمز می شد و گاهی زرد می گشت. [13] .
یكی از معصومین علیهم السلام پیرامون «حق نماز» می فرماید: «حق نماز این است كه بدانی، آن هجرتی است به سوی خداوند - عزوجل - و تو در حال نماز، در مقابل خداوند گران قدر و شكوهمند ایستاده ای موقعی كه این را دانستی، در جایگاه بنده ی خوار، كوچك، مشتاق، نگران، امیدوار، ترسان و بیچاره ای قرار خواهی گرفت كه آن در برابرش ایستاده ای، بزرگ و با آرامش و هیبت دانسته، عظمت او را پاس می داری». [14] .
برخیز تا به عهد امانت وفا كنیم
تقصیرهای رفته به خدمت قضا كنیم
بی مغز بود سر كه نهادیم پیش خلق
دیگر فروتنی به در كبریا كنیم
پیراهن خلاف به دست مراجعت
یكتا كنیم و پشت عبادت دو تا كینم
چون برترین مقام ملك، دون قدر ماست
چندین به دست دیو، زبونی چرا كنیم؟
(سعدی شیرازی)
[ صفحه 55]
[1] وسائل الشيعه، ج 3، ص 5؛ لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 70.
[2] معراج السعادة، ص 228.
[3] همان، ص 669.
[4] تفسير منشور جاويد، ج 1، ص 41.
[5] اسرار الصلاة ملكي تبريزي، ص 313.
[6] بحارالانوار، ج 84، ص 248.
[7] ميزان الحكمه، ج 5، ص 381.
[8] اسرار الصلاة، ص 312.
[9] بحارالانوار، ج 85 ص 258.
[10] اسرار الصلاة، ص 313.
[11] بحارالانوار، ج 84، ص 247 و 250.
[12] اسرار الصلاة، ص 314.
[13] بحارالانوار، ج 84، ص 248.
[14] ميزان الحكمه، ج 5، ص 396.